Đại đồn thất thủ, làng Chí Hòa đau thương xưa giờ ở đâu? - Tuổi Trẻ Online

Bàn giấy nhà giáo Võ Trường Toản trong đình Chí Hòa, ở số 475 các con phố Phương pháp Mạng 04 tuần Tám, P.13, Q.10, TP.HCM - Ảnh: HỒ TƯỜNG

Đại đồn Chí Hòa xây dựng hơn một năm, với công trạng của mấy vạn người, được 30.000 quân Đại Nam bảo vệ gần nhì ngày thì bị triệt hạ.

Trong khoảng trước đến giờ, phổ biến nhà nghiên cứu đã dựa vào đa dạng nguồn tài liệu để xác định địa điểm của đại đồn Chí Hòa. Theo nhà văn Sơn Nam, đại đồn nằm trong địa phận làng Chí Hòa và Phú Thọ, dọc theo rạch Nhiêu Lộc, lấy đoạn đường thiên lý đi Tây Ninh (trục đường Cách thức Mạng 04 tuần Tám hiện tại) khiến cho trọng điểm để xây dựng chiến lũy.

Còn theo Địa chí văn hóa TP.HCM, trước đại đồn nằm trong thôn Tân Hưng, tới năm 1836 đổi tên thôn là Hòa Hưng, thuộc tổng Bình Chánh Thượng. Năm 1910, thôn Hòa Hưng thuộc tổng Dương Hòa Thượng, tỉnh Gia Định. 

Đại đồn chiều dài 3.000 mét, chiều ngang 1.000 mét. Do đại đồn xây ở làng Chí Hòa nên được gọi đại đồn Chí Hòa.

Đại đồn Chí Hòa (màu cam - khu vực chỉ đạo nằm gần Bà Quẹo - phía bắc đại đồn) và chuỗi hệ thống đồn lũy xung quanh (đỏ). Giữa các đồn phía nam có thêm hai lũy dọc và ngang mà phiên bản đồ ghi là phòng tuyến mới (nouvelle ligne). Bạn dạng đồ này vẽ thiếu đồn Tây Thới giữa đồn Thuận Kiều và Rạch Tra. Các điểm màu vàng là "phòng tuyến chùa" của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Màu hồng là thành Gia Định thất thủ năm 1859 - Phiên bản đồ hành binh của  Léopold Pallu - Đồ họa: Trị Thiên

Vị trí đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ Sài Gòn và vùng lân cận 1892. Lúc này con rạch thiên nhiên cắt ngang trục đường Cách Mạng Bốn tuần Tám hiện giờ; tạo nên góc lõm của đại đồn vẫn còn. Bên hông đại đồn là Đầm Sen. Khi tiến công đại đồn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha phải tiến công vòng qua đây  - Ảnh tư liệu - Đồ họa Trị Thiên

Vị trí đại đồn Chí Hòa trên phiên bản đồ hiện giờ. Chắc chắn làng Chí Hòa rộng hơn và bao trùm đại đồn  - Đồ họa: Trị Thiên

5 địa điểm còn tên Chí Hòa của làng Chí Hòa xưa trên phiên bản đồ TP.HCM bây giờ: 1.Đình thần Chí Hòa, 2.Trại nhất thời giam Chí Hòa, 3.Khu vực chợ Lê Thị Riêng, 4.Nhà thờ Chí Hòa, 5.Đền Ông Súng - Đồ họa: T.Thiên

Nhân tố là làng Chí Hòa xưa tới nay nằm ở vị trí nào của TP.HCM?

Đình ở đâu, làng ở đó! 

Trong bài viết này, chúng tôi chỉ đưa ra một vài dấu tích của làng Chí Hòa xưa còn tồn tại đến tận ngày hôm nay để có thể lâm thời hình dung được đại đồn Chí Hòa xưa mênh mông như thế nào.

Trước tiên, theo thông lệ từ thời Hậu Lê, triều đình luật pháp mỗi làng phải dựng một ngôi đình để thờ tự Thần Thành Hoàng có tính năng phù trợ cho phần lớn thành viên trong làng. Do vậy, có thể nói một bí quyết cam kết rằng: đình ở đâu thì làng ở đó!

Hiện nay, tại số 475 trục đường Cách thức Mạng 04 tuần Tám, P.13, Q. 10 là nơi tọa lạc của ngôi đình mang tên Chí Hòa. Như vậy, có thể kết luận rằng vùng đất xung quanh đình Chí Hòa hiện giờ chính là làng Chí Hòa xưa.

Một cụ thể lý thú thứ nhì là trong đình Chí Hòa hiện giờ có bàn thờ Võ Trường Toản. Đây là một nhà Nho nổi tiếng của đất Gia Định xưa, từng đào tạo nên phổ thông học trò chuyên nghiệp văn thơ từ đầu tới giữa thế kỷ 19, trong đó có ba người từng được mệnh danh là “Gia Định tam gia”: Trịnh Hoài Đức, Lê Quang quẻ Định và Ngô Nhân Tịnh.

Tiệm tạm hóa văn hóa Lê Thị Riêng tọa lạc tại số 875 tuyến phố Cách thức Mạng Bốn tuần Tám, P.15, Q.10, TP.HCM  - Ảnh: HỒ TƯỜNG

Duyên cớ của việc thờ tự Võ Trường Toản được các vị bô lão ở đình Chí Hòa bấy lâu truyền nhau rằng: Giáo viên Võ Trường Toản đã thành lập trường dạy học trò ngay đình Chí Hòa thuở xưa.

Võ Trường Toản mất năm 1792, nhưng tới năm 1859, khi Pháp chiếm hữu Gia Định, các thế hệ học sinh của ông đã hốt cốt đưa về chôn ở Bến Tre, không để bậc thầy đáng kính như ông phải nằm trên vùng đất bị giặc lấn chiếm chiếm giữ đóng!

Làng Chí Hòa bao trùm đại đồn Chí Hòa, diện tích rất rộng

Một dấu tích thứ nhì là trại giam Chí Hòa do Pháp xây năm 1943, tọa lạc tại số 324 tuyến phố Hòa Hưng, P. 13, Q. 10, TP.HCM. Trại có hình bát giác với 8 cạnh đều nhau, gồm 3 tầng lầu, trải rộng diện tích 7ha. 

Một dấu vết thứ ba cũng mang tên Chí Hòa, nằm bí quyết đình Chí Hòa khoảng 1km là Phố đi bộ văn hóa Lê Thị Riêng, số 875 trục đường Phương pháp Mạng Tháng Tám, P. 15, Q. 10. Phố đi bộ này xây dựng ngay trên nghĩa trang Chí Hòa (hay còn gọi nghĩa trang Đô Thành - tha ma này đã được giải tỏa giữa thập niên 1980).

Nghĩa địa Chí Hòa rộng 25 ha, cổng chính hướng ra đường Lê Văn Phê chuẩn (nay là trục đường Bí quyết Mạng Tháng Tám, thuộc Q.10). Cổng chính hồi đó có một bức tượng Địa tạng vương màu đen khá nhiều người biết đến, cao 5 - 6 mét.

Đình Chí Hòa ở số 475 các con phố Bí quyết Mạng 04 tuần Tám, P.13, Q.10, TP.HCM  - Ảnh: HỒ TƯỜNG

Nghĩa trang Chí Hòa vốn là tha ma của nhiều phần người dân gian đất Sài Gòn - Gia Định. Theo các cừ khôi trú ngụ tại đây nhiều năm, xưa kia tha ma Chí Hòa vốn là vùng đất khôn thiêng hàng đầu. Khác biệt là qua các quá trình chiến tranh, nhiều nấm mồ không tên mọc lên tại đây, mà phần lớn là của bộ đội chết trận không người nhà kiếm được xác.

Dấu tích thứ tư chính là Những nơi công cộng giáo xứ Chí Hòa, số 149 con đường Bành Văn Trân, P.7, Q. Tân Bình, bí quyết đình Chí Hòa khoảng 3km, gần như tương ứng với chiều sâu của đại đồn Chí Hòa xưa. Giáo xứ Chí Hòa thành lập năm 1890 với tên là Thạnh Hòa, tới năm 1910 mới đổi thành Chí Hòa cho đến ngày nay.

Dấu tích thứ năm phương pháp đình Chí Hòa về phía Thị Nghè, khoảng 2km con đường chim bay. chậm triển khai là đình Ông Súng, tọa lạc tại số 394A các con phố Lê Văn Sỹ, thuộc P.14, Q.3. Đây là một ngôi đình khá khác lạ ở tên gọi, do vì chẳng hề đình thờ Ông Súng là Thần Thành Hoàng mà có tên gọi tương tự.

Đình được xây đắp trong khoảng thế kỷ thứ 19. Căn cứ tham gia nguyên liệu, hoa văn của chiếc khánh thờ và cặp liễu đối có niên đại khoảng thế kỷ 19, cũng như nội dung bài vị có tại đình thì đình Ông Súng vốn thờ cúng viên chánh lãnh binh Lê Tuyến đường Cung - người từng chống chọi và hi sinh rất hiển hách tại làng Chí Hòa ngày xưa, khi đại đồn Chí Hòa bị Pháp tiến công năm 1861.

Quần chúng. # cùng thân tộc của viên chánh lãnh binh này đã lập miếu thờ ông ngay trên vùng đất mà ông đã hi sinh và đặt tên là miếu Chí Bửu để qua mắt thực dân Pháp cùng tay sai. Khẩu súng đại bác bỏ đã từng tham gia trận với ông cũng được đưa tham gia trong miếu và lâu ngày biến thành một vật thiêng.

Ngôi miếu dần biến thành thân quen với quần chúng trong vùng và được phổ quát người tới lễ bái, sinh hoạt văn hóa tôn giáo. Sau nhờ có phổ thông bách tính ủng hộ, quyên góp nên ngôi miếu được xây dựng thành một ngôi đình và dân trong vùng gọi là đình Ông Súng.

Tóm lại, làng Chí Hòa xưa, nơi đã từng xây dựng đại đồn Chí Hòa, có thể có chiều ngang rộng hơn khoảng cách thức từ đình Chí Hòa (P. 13, Q. 10) tới đình Ông Súng (P. 14, Q. 3). Còn chiều dài của làng trải dài từ đình Chí Hòa đến khoảng bến xe Chí Hòa (P. 7, Q. Tân Bình) bây giờ.

Khẩu pháo thần công đặt trước đình Ông Súng ở số 394A trục đường Lê Văn Sỹ, P.14, Q.3, TP.HCM  - Ảnh: HỒ TƯỜNG

Cửa ngõ đình Ông Súng

Trạm xe buyt Chí Hòa tọa lạc tại số 149 các con phố Bành Văn Trân, P.7, Q.Tân Bình, TP.HCM  - Ảnh: HỒ TƯỜNG

TS HỒ TƯỜNG

Xem nhiều hơn: maybomdandung