'Vũ trung tùy bút' - hồn xưa nét cũ chốn kinh kỳ

Tập tùy bút của Phạm Đình Hổ được viết khoảng thời Lê mạt Nguyễn sơ, lưu lại nhiều sự việc xảy ra vào cuối đời Lê và đời Tây Sơn.

Phạm Đình Hổ gọi thành quả của mình là tùy bút, nhưng nó chẳng hề được viết theo lối tùy bút bây chừ, mà với nghĩa nôm na là tùy hứng, "muốn viết cái gì thì viết, không cần hệ thống, kết cấu và mạch lạc"…

Đúng như tên gọi,"tùy theo ngọn bút mà viết trong khi mưa", Vũ trung tùy bút như quyển sổ tay biên chép lại bất cứ vấn đề gì gợi cảm hứng cho tác giả, từ những ghi chép việc xảy ra trong phường hội, kể chuyện anh hùng lịch sử, di tích lịch sử đến bàn về các thứ lễ, phong tục, văn hóa, nghệ thuật.

Thành quả Vũ trung tùy bút của Phạm Đình Hổ.

Trong 91 đề mục của sách, có những mục ông viết khá dài nhưng có những mục chỉ năm ba dòng, có cái viết theo trí nhớ hoặc lời kể, có cái trích dẫn thư tịch...

Công trình chủ quản dồn vào một chỗ vào những ghi chép về các danh nhân, những hero phi thường trong lịch sử, như Phạm Ngũ Lão, Lý Đạo Tái, truyện vua Lê Lợi, Đoàn Thượng,...Ghi chép các cuộc chu du, những nơi có danh lam thắng cảnh nhiều người biết đến như Cảnh chùa Sơn Tây, Đền Đế Thích... Các việc xảy ra ở cuối đời Lê: Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh, Cuộc bình văn trong nhà Giám…

Khảo cứu về duyên cách thức, địa lý như Đổi mới địa danh, Xứ Hải Dương, Xứ Đường An, Tên làng Châu Khê... Khảo về phong tục trong đời sống phường hội như Hoa thảo, Cách thức uống chè, Nón đội, Mẹo lừa, Trộm cắp, Thần trẻ em, Tệ tục, Thần hổ... Khảo về học thuật như Học thuật, Lối chữ viết, Bàn về âm nhạc, Các thể văn...

Mỗi biên chép đều đã trở thành những tư liệu vô giá về đời sống tinh thần tham gia thời bấy giờ. Những biên chép về tập tục địa phương trong đó giúp phổ thông nhà nghiên cứu lịch sử thời nay hiểu được địa lý hành chính thời xưa. Đây là một tài liệu văn hóa mà mỗi người đều nên đọc qua để nhân thức về những nét truyền thống xưa xinh tươi thanh tao của dân tộc.

Những “lạc thú nhân sinh” làm cho văn hóa kẻ sĩ trở thành phú quý và nhiều chủng loại. Thưởng hoa, thưởng rượu, thưởng trà, bình văn, thả thơ, chơi chữ, tiến công cờ, nuôi chim... là những thú chơi thanh tao đã đi tham gia đời sống thường nhật của người trí thức.

Phạm Đình Hổ có mối quan tâm khác biệt đến việc khảo cứu về hoa, trà, âm nhạc, chữ viết... Cái hào hoa của kẻ sĩ kinh kỳ được biểu hiện ở sự yêu thích, mê say tậu đến tận ngọn nguồn các phương diện khiến cho thanh tao hơn cuộc sống của người trí thức.

Trong chương bàn về bí quyết uống trà, Phạm Đình Hổ viết:

"... Trong khoảng đời Khang Hy trở về sau, uống chè tàu mới đổi ra pha từng chén bé dại, chứ không hãm trong ấm to nữa, vì uống chè, ấm chén cốt cho gầy, mỏng manh, khi pha mới nổi hương vị.

Vòi ấm thẳng thì nước không đọng, mặt đĩa phẳng thì đặt chén không nghiêng, rế lò dầy mà lỗ thưa thì than lửa không bốc hot quá, lòng ấm siêu lồi lên và mỏng manh thì sức lửa dễ thấu, chóng sôi. Ấy, cái bí quyết pha chè uống nước, thoạt tiên còn thô, sau tinh dần mãi ra.

Vừa mới đây lại có chế ra thứ siêu đồng cũng khéo, nhưng kim loại bị hỏa khí nó hấp hơi, thường có mùi tanh đồng, không bằng sử dụng siêu đất nung, pha chè tốt hơn. Song các nhà quyền môn phú hộ khi uống chè lại lười không muốn pha lấy. Thường thường họ ủy quyền tuỳ nhi pha phách rất nhiều, dùng siêu đồng cho luôn tiện và lâu vỡ lẽ, như thế chẳng hề bàn khiến chi nữa..."

Trong Vũ trung tùy bút, Phạm Đình Hổ đã có những dòng bàn về trà tuyệt hay.

Phạm Đình Hổ đã miêu tả tường tận cách uống trà, với một sự uyên chưng và nô nức. Uống một chén trà, thật tinh vi mà cũng tinh tế nhân thức dường nào. Uống trà cũng thực là một nghệ thuật, là một nét đẹp văn hóa.

Trong tập Vũ Trung tùy bút, Phạm Đình Hổ cũng đã trình bày về các loại nhạc cụ, các làn điệu, doanh nghiệp âm nhạc... rất tường tận. Ông chắc chắn âm nhạc không thuần tuý để sắm vui, tiêu khiển. Âm nhạc chính là biểu lộ sự giao hòa của tâm hồn con người với xa hội, biểu hiện giữa câu kết giữa con người với “hòa khí của đất trời”.

Thêm nữa, tác giả cũng đã có những áng văn tuyệt đẹp về hoa lan trong trường ca Thiên Hoa thảo. Đây là một loại hoa được coi là “vương giả hương”, “thanh lịch bất phàm”. Tác giả viết về bí quyết trồng, chăm bón hoa lan với những hiểu nhân thức sâu sắc, bộc lộ cái nho nhã, mến yêu như chăm nom cái đẹp, “Duy chỉ việc bắt sâu cho lan là chẳng thể thiếu, vì cái tính cây trồng, nó đạm bạc thì hay ưa tĩnh, thơm tho thì hay ghét ướt...”.

Thưởng lan là thưởng thức cái Đẹp – không chỉ là vẻ hiệ tượng “Có người lại tấn công cuộc xem là lan của bạn nào dài hay ngắn, hoa lan của người nào nhiều hay ít. Ôi! Như thế có phải là bạn dạng sắc của hoa đâu! Đó chỉ là lấy cái màu sắc rực rỡ, vẻ nùng diễm mà thưởng lan, chứ không nhân thức lấy cái phẩm bí quyết của lan mà thưởng lan”

Cái đẹp không chỉđược ngắm nhìn, cảm kiếm được bằng mắt mà tự phiên bản thân nó sẽ có mối tương giao hồn, cốt với những bậc quân tử trong trần gian.

Tiếp xúc với Vũ trung tùy bút, bạn đọc hiện giờ sẽ được sống lại không khí của những ước vọng xa xôi với đầy những phong lưu thanh nhã xinh xắn của đất kinh kỳ.

Dù mang nặng dấu ấn của khảo cứu, nhưng Vũ trung tùy bút vẫn ẩn chứa những nét lãng mạn thanh lịch của văn học cổ hủ. Tới nay, thành quả này vẫn là một cuốn sách mang nhiều ý nghĩa sâu sắc với đời sống phố hội và lịch sử của dân tộc, như lời nhà tìm hiểu từng nhận xét: "Đọc thành quả của Phạm Đình Hổ ta thấy có chiều sâu của người uyên thâm Hán học, có chất lịch thiệp của người từng trải, có cái ngạo nghễ, hóm hỉnh của bậc hàn nho đạm bạc, có cái tao nhã của trí thức kinh kì biết ăn uống ăn chơi..."

Vũ trung tùy bút được viết bằng chữ Hán, và đã được nhà nghiên cứu lịch sử và văn học dân tộc Nguyễn Hữu Tiến hiệu là Đông Châu dịch ra tiếng Việt.

Phong vị tết Thủ đô xưa trong văn Vũ Bằng và Thạch Lam Phổ thông nét sang trọng của Hà Nội hào hoa xưa có nhẽ giờ đã là “vang bóng một thời”, nhưng văn học thực như một món quà, đã lưu giữ lại được những vấn đề đã dần tàn phai ấy.

Xem thêm: maybomdandung